تشکل‌های همدم، کنشگری اجتماعی و حیات انجمنی

به قلم دکتر سید جواد حسینی – رئیس سازمان بهزیستی کشور

بازدید از جامعه معلولین ایران و تأملی بر نقش نهادهای مردمی

بازدید اخیر از جامعه معلولین ایران در تهران فرصتی بود تا بار دیگر به اهمیت و جایگاه نهادهای مردمی در تقویت کنشگری اجتماعی و شکل‌گیری آنچه از آن با عنوان «حیات انجمنی» یاد می‌شود، بیندیشیم.
تجربه جامعه معلولین ایران به‌عنوان نخستین تشکل صنفی افراد دارای معلولیت در کشور از سال ۱۳۵۷ تاکنون نشان داده است که چگونه یک نهاد مردمی می‌تواند هم در خدمت‌رسانی مستقیم به اعضا و هم در عرصه تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری اجتماعی نقش‌آفرین باشد.

به روایت دکتر علی‌همت محمودنژاد، رئیس هیأت‌مدیره جامعه معلولین ایران، گروهی از معلولان در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۵۷ به دیدار حضرت امام خمینی (ره) رفتند و این دیدار سرآغاز تأسیس این نهاد شد. جامعه معلولین ایران اکنون با بیش از ۲۶ هزار عضو سازمان‌یافته، ۸۰ شعبه فعال در سراسر کشور و سرمایه‌های اجتماعی و اقتصادی قابل‌توجه، یکی از نهادهای تأثیرگذار جامعه مدنی ایران محسوب می‌شود.

از «انجمن‌های حامی» تا «انجمن‌های همدم»

در نشست پایانی این بازدید، پیشنهاد دادم که نهادهای مدنی نظیر جامعه معلولین ایران را «انجمن‌های همدم» بنامیم.
این عنوان بر خلاف «انجمن‌های حامی» که نقش پشتیبان دارند، بر حضور فعال در بطن جامعه، ارتباط نزدیک با افراد هدف و کنشگری اجتماعی مداوم تأکید دارد.
پژوهش‌های جامعه‌شناسی سازمان‌ها (بوردیو، ۱۹۸۶؛ کلمن، ۱۹۹۰) نیز نشان می‌دهد نهادهایی که ارتباط مستمر و چهره‌به‌چهره با جامعه خود دارند، از سرمایه اجتماعی و اثربخشی بالاتری برخوردارند.

حیات انجمنی؛ ستون مشارکت اجتماعی و دموکراسی

مفهوم حیات انجمنی در آثار اندیشمندانی چون آلکسی دو توکویل جایگاهی بنیادین دارد.
توکویل در کتاب دموکراسی در آمریکا (۱۸۳۵) جامعه‌ای را توصیف می‌کند که مردم آن در هر سطحی از زندگی برای تحقق اهداف جمعی خود انجمن تشکیل می‌دهند. او این پدیده را بنیان دموکراسی می‌دانست.
در قرن اخیر، رابرت پاتنام در کتاب بولینگ تک‌نفره (۲۰۰۰) نیز هشدار داده است که کاهش عضویت در انجمن‌ها منجر به فرسایش سرمایه اجتماعی و ضعف مشارکت مدنی می‌شود.

در جامعه امروز ایران، که با تحولات سریع اقتصادی و فرهنگی روبه‌رو است، حفظ و توسعه‌ی این حیات انجمنی ضرورتی دوچندان دارد. نهادهای همدم مانند جامعه معلولین ایران می‌توانند:

• پیوندهای اجتماعی را در شرایط دشوار بازسازی کنند،

• بستر گفت‌وگو و همکاری مدنی را تقویت نمایند،

• و به بازوی مؤثر دولت در سیاست‌گذاری اجتماعی تبدیل شوند.

• رویکرد جدید سازمان بهزیستی در حمایت از نهادهای همدم

با چنین نگاهی، سازمان بهزیستی کشور خود را متعهد می‌داند که از نهادهای همدم پشتیبانی کرده و مسیر توسعه‌ی حیات انجمنی را تسهیل کند.
در این راستا اقدامات زیر در دستور کار قرار گرفته است:

بازنگری و مقررات‌زدایی در دستورالعمل‌های مربوط به سازمان‌های مردم‌نهاد،

تسهیل صدور مجوز تشکل‌های مرتبط با بهزیستی،

و تقویت شبکه‌های ملی معلولین و انجمن‌های صنفی برای توسعه‌ی سرمایه اجتماعی پایدار.

جمع‌بندی

تجربه‌ی جامعه معلولین ایران نشان داده است که هرجا حیات انجمنی فعال و پویا بوده، سرمایه اجتماعی و مشارکت مدنی نیز رشد یافته است.
اگر خواهان جامعه‌ای توانمند، اخلاق‌مدار و مشارکت‌جو هستیم، باید سیاست‌گذاری‌ها را به‌سوی تقویت انجمن‌های همدم هدایت کنیم.
سازمان بهزیستی در کنار این نهادها خواهد بود تا «حیات انجمنی» به موتور محرک توسعه اجتماعی و انسانی در ایران تبدیل شود.